Toponimia e Sarmiento: Antas de Ulla

 E deixou dito Sarmiento: ...Muitos lugares tomaron o seu nome da disposición dun penedo...!

PARA O MEGO DAS PALABRAS: MULICEIRO/ ESMURICEIRO

Nese tempo de lecer que sempre temos no vrao, nese pracer que supón a relectura que permite entrar na inmensa paneira de palabras que gardamos no Bierzo, abrimos de novo un libro de Aquilino Poncelas Abella,  O mestro púxose louco (1995) e eilí estaba esta curiosa palabra que hoxe traemos eiquí para comentar e propoñer a súa inclusión na próxima edición do Dicionario do Galego do Bierzo de Sara Rodríguez. 

Tempo de muliceiro,

castañas no ouriceiro.

 Son palabras da tradición oral que reproduce Aquilino neste libro da memoria da súa Teixeira natal na Somoza berciana que o autor atrapa maxistralmente para perpetuala. Este refrán é unha cita inicial coa que comeza a parte primeira que leva por título, A Autonada.

Pousemos a nosa atención xa sobre a palabra a comentar: Muliceira/o. É un adxectivo asociado habitualmente nos refrais a unha categoría de tempo suave. Nolo lembraba tamén así o profesor Xésus Ferro Ruibal nun deses microprogramas titulados Ben falado da TV Galega que dedicou ao Bierzo. (a partires do minuto 2,12 e seguintes)

 

No refraneiro popular é costume acompañar os meses do ano con adxectivos que gardan relación co seu carácter metereolóxico, ou ben, cos traballos asociados a cada tempo.  Neste caso, o citado por Aquilino, tempo de muliceiro, alude ao tempo das castañas, a autonada, á vez que o refrán, sen concretar o mes, menciona un deses traballos a realizar, preparar a ouriceira (cercado de pedra nos soutos onde se depositan as castañas aínda nos seus ourizos para maduraren).

 Pero o adxectivo pode ser empregado noutros meses. Especialmente o de febreiro que adoita no Bierzo galego falante ser acompañado deste adxectivo raro noutros territorios. De feito a palabra muliceira/o ou  na súa variante esmuriceira/o, non se atopa facilmente en vocabularios, dicionarios e léxicos especializados nas linguas do Bierzo (aparecen iso si verbos asociables a este adxectivo:  mulir, esmolecer, mesmo esmorecer.

Hai un verbo mulir que tamén poderíamos poñer en relación co noso adxectivo, é a acción de preparar a cama con vexetais como a carqueixa nas cortes do gando. Aquilino Poncelas cóntao así  falando da autonada : ...viña tamén o tempo da arrinca de patacas, de bota-lo gado ó prado, de acarrear carquixos pra mulir-las cortes e outras faenas máis...

Este verbo que recolle xa o Dicionario do Galego do Bierzo como o da propia Academia Galega seguramente é o que dá orixe ao noso adxectivo. Pero o adxectivo que significa brando e de pouca enerxía en galego nos dicionarios de galego é mol. Ademais un substantivo que recolle tamén o dicionario da RAG que é moleza presenta tres acepciois: Calidade de mol, falta de enerxía, de forzas, vigor, ou tamén molicie e molura (preguiza, gusto pola comodidade, falta de vontade para traballar...).

Unha traseira testemuña, esta vez procedente do Refraneiro berciano do vilafranquín Santiago Castelao, trae da mao unha posible variante do noso muliceiro. 

Xaneiro xabreiro,

febreiro esmuriceiro...

Este esmuriceiro presenta un par de pequenos, pero significativos cambios. O reforzo prefixal do es- e no lexema –muric-   un r- en lugar dun l- o que nos fai pensar de inmediato noutro verbo que ademais do Dicionario de Galego do Bierzo, aparece en muitos outros traballos de lexicografía como esmorecer/ esmourecer (no Léxico y Literatura de tradición oral de las Médulas de Fernando Bello Garnelo) cun significado de debilitarse, murcharse, perder vigor,  en sentido figurado sería suavizarse, mesmo ser preguiceiro.    Parece logo haber na fala popular un certo transvase de significados pola semellanza entre estes dous verbos esmorecer  e estoutro: esmolecer, emolecer ou amolecer: abrandar que permitiría que ambos adxectivos, muliceiro e esmuriceiro  acompañen como cualificativos ao mes de febreiro e veñan significar algo mui semellante.

PARA O MEGO DAS PALABRAS: LUSCO E FUSCO

Solpor nas Médulas á espera do luscofusco 

 Iremos colgando neste blog algúas palabras e expresiois que contribúan a lograr ese reto que nos propuxemos na última edición das Xornadas Martín Sarmiento que denominamos O MEGO DAS PALABRAS, que consiste en recoller 1000 novos vocablos para sumar ás xa 15000 entradas que ten o Dicionario do Galego do Bierzo ese magnífico traballo, espléndido agasallo que realizou Sara Rodríguez de Carracedelo.

LUSCOFUSCO

Nun refrán recollido no Refranero berciano por Santiago Castelao algo me chamou a atención e sentín que podería ser (ou que sempre é) posible e válida outra interpretación. Imos ao caso. Di o refrán recollido aos falantes da contorna polo autor citado:

Entre que busco e fusco non atopo o que busco.

 Nada máis ler este dito a miña cabeza viaxou axiña cara á máxica palabra composta do lusco-fusco. Digo máxica porque ese “entre lusco e fusco” fai referencia sempre ao anoitecer, ao momento xusto no que se vai a luz do día para dar paso ás sombras.  Dito isto, volvamos ao refrán. Para empezar este refrán berciano invítanos como mínimo a incluír fusco, como sinónimo de escuro e sombrio no noso Dicionario do Galego do Bierzo, algo que aconsella facer de xeito inapelable esta testemuña de tradición oral.  Pero indo a unha lectura máis atenta cabería a posibilidade de atoparmos cunha variante do mesmo refrán na que en lugar do primeiro busco (palabra que volve a aparecer en reiteración un tanto estraña), colocásemos a palabra lusco. A preposición entre (que sempre precede a frase galega entre lusco e fusco)  parece que pide ese troque doado, tan só cambiando a primeira letra da palabra busco> lusco. Con este leve cambio lonxe de danar o sentido do refrán, máis ben ao contrario, refórzase o seu significado. Logo esta locución adverbial ben podería entrar tamén, un pouco con calzador, no noso Dicionario do Galego do Bierzo, facéndolle unha concesión a un posible despiste ou erro de transcrición do seu recolector, poñendo en valor o xa engadido, sen escrúpulos e incuestionable, da palabra fusco.  

A palabra lusco como adxectivo na RAG é sinónima nunha das acepciois de birollo, pero como substantivo masculino (pode aparecer tamén como lusque) ten unha acepción relacionada coa luz crepuscular, tenue previa ao se cerrar a noitiña.

Como complemento escuitemos a seguir á académica Ledo Andión falar da diferenza entre o solpor e o luscofusco. 

 

O galego nos centros escolares do Bierzo

 Unha entrevista na TVG 

A CASA NATAL DE SARMIENTO

 

Aspecto da Casa Natal de Sarmiento pouco antes de ser derruída

Inauguración da placa e arranxo da fachada en 1995 no 300 aniversario do nacemento de Sarmiento en Vilafranca do Bierzo

Detalle da fachada nos anos 90 antes de ser adecentada 

Detalle da antiga placa colocada nos anos 60 na fachada da Casa Natal de Sarmiento

A foto que usamos como ilustración permanente de fondo do blog tamén corresponde á Casa Natal de Martín Sarmiento en Vilafranca do Bierzo. Trátase dunha foto do fotógrafo galaico-berciano Xurxo Lobato para un traballo expositivo do Consello da Cultura Galega  titulado "Frei Martín Sarmiento e a Galicia do seu tempo" (1995) con textos de X. Filgueira Valverde. A Comisión Cultural Martín Sarmiento agradece publicamente poder facer uso desta magnífica fotografía. 

A COMISIÓN CULTURAL MARTÍN SARMIENTO

Acto de homenaxe a Martín Sarmiento, charla de Xesús Alonso Montero no Teatro de Vilafranca 1995

Precedentes 

En 1995 con motivo do 300 aniversario do nacemento de Martín Sarmiento houbo varios actos institucionais en Vilafranca do Bierzo, pero houbo un que organizou en concreto a  Asociación Cultural Escola de Gaitas desta vila que homenaxeu ao ilustrado dedicándolle as III Xornadas da Cultura e Lingua Galegas no Bierzo celebradas en 16 de setembro no Teatro e a Memoria escrita que se publicaría posteriormente.

O nacemento da Comisión

A Comisión Cultural Martín Sarmiento naceu como unha plataforma de asociaciois impulsada pola Escola de Gaitas de Vilafranca coa intención de divulgar e difundir a figura, a obra e o modus operandi do erudito na súa vila natal e na comarca do Bierzo. Nacía no vrau do 2001 ao ser anunciado que o Día das Letras Galegas do ano seguinte a Academia Galega homenaxearía ao Padre Sarmiento.

 

Os seus obxectivos

Renderlle unha nova homenaxe a Sarmiento, natural de Vilafranca do Bierzo, manifestando a nosa intención de sumarnos a celebración no ano 2002 das LETRAS GALEGAS, ano no que ía ser homenaxeado en toda Galicia.

Solicitar da Real Academia Galega a nosa intención de albergar os actos do 17 de maio.

Solicitar da Xunta de Galicia e a Junta de Castela y León a sinatura dun convenio para a reconstrución da Casa Natal de Martín Sarmiento en Vilafranca como centro das Artes e a Cultura no Camiño a Compostela e Centro de Divulgación da obra do erudito.

Pór en marcha iniciativas que permitan colocar o noso patrimonio histórico-artístico, cultural e natural en relación directa coa polifacética obra de Martín Sarmiento para asentar unha oferta cultural atractiva incorporando de forma efectiva a vida, obra e pensamento do ilustrado como baluarte do noso conxunto patrimonial.

As primeiras actividades desenvolvidas

En primeiro lugar, a Comisión ocupouse de que no Día das Letras do 2002 houbese unha presenza institucional en Vilafranca para o que se iniciaron unha serie de xestiois coa Alcaldía e coa propia Academia que chegaron a bo porto pois o 18 de maio, por vez primeira na súa historia, realizouse un plenario da Academia Galega no Teatro de Vilafranca do Bierzo, a segunda sesión de homenaxe ao ilustrado galego-berciano que tivera o seu principio en Pontevedra o día anterior.

A Comisión Cultural realizou actividades ao longo dese ano Sarmiento e acordou seguir realizándoas anualmente arredor do 9 de marzo, data do seu nacemento.

 

Á vez fíxose un seguimento ao asunto da rehabilitación da CASA NATAL  que polo de agora vén sendo o apartado con resultados máis negativos denominada SARMIENTO E O CAMIÑO que traballa a dimensión das viaxes e o patrimonio histórico-artístico e que a pesar de lograr apoios significativos, como o do Consello da Cultura Galega, non acadou o seu principal obxectivo, o da creación dese centro cultural na casa natal de Sarmiento (podes saber máis noutra sección específica neste blog).

 

Xurdiron pola contra noutros ámbitos iniciativas que se van consolidando e teñen transcendencia.  A Asociación Cultural Escola de Gaitas de Vilafranca do Bierzo que forma parte parte constituínte da denominada COMISIÓN CULTURAL SARMIENTO, presentou no 2002 dous proxectos relacionados directamente e dun xeito moi práctico coa promoción e fomento do uso do galego no Bierzo:

 

SARMIENTO E A LINGUA NO BIERZO

A filosofía que move dito proxecto procura a consolidación e facer medrar o uso do galego no Bierzo. A Escola organizara nos anos 90 as denominadas Xornadas da Cultura e Lingua galegas no Bierzo (podes ver algunha información cartel sarmientocomplementaria na seguinte ligazón web) antes da introdución do galego nos centros de Ensino. Dende a Comisión Cultural se lles deu continuidade e como desde o 2001 xa había aulas de galego se incorporaron novas propostas como os denominados Intercambios escolares Martín Sarmiento  que de xeito anual se veñen realizando á par das Xornadas Martín Sarmiento.

 

SARMIENTO: ESCOLA, NATUREZA E LINGUA

O desenvolvemento dunha Aula da Natureza Martín Sarmiento foi unha iniciativa que ía ao encontro da recuperación  do Museo de Ciencias Naturais dos Padres Paúis en Vilafranca promovendo un convenio de cesión ao Concello de Vilafranca para facer factible dita recuperación. Recentemente coa creación da Asociación Burval, principal dinamizadora do Museo, se vén colaborando con ela para promover a rehabilitación e a incorporación de proxectos relacionados con Sarmiento.

 

 Un dos logros máis recentes da Comisión Cultural foi consolidar as Xornadas Martín Sarmiento como actividade máis representativa desta Comisión Cultural e ocupar un destacado papel na defensa e mellora do Programa de Promoción do Galego nos centros de ensino do Bierzo para o que se celebra o Día do Galego nos centros escolares ou do Programa do Galego no Bierzo dende o ano 2014.

 Podedes consultar as diversas entradas sobre estas actividades e traballos realizados nestes anos principalmente no blog BierzoCultura (antes colgados no blog O mego da Escola creado pola propia Comisión no 2008 para difundir pola rede as súas iniciativas que este ano 2024 estamos remodelando).

AS XORNADAS MARTÍN SARMIENTO 2005-2015

AS XORNADAS MARTÍN SARMIENTO COMEZAN OUTRA ETAPA (2016-2019)

AS XORNADAS MARTÍN SARMIENTO A PESAR DO CONFINAMENTO (2020-2021)

AS XIV XORNADAS MARTÍN SARMIENTO (2022)

AS XV XORNADAS MARTÍN SARMIENTO (2023)

SARMIENTO DESCÓBRENOS A MUIÑEIRA

A referencia máis antiga á muiñeira aparece nun texto de frei Martín Sarmiento en 1745 e a primeira con notación musical é de 1786.

  Alá no moíño

cantarás cos nenos

esas moiñeiras,

 que aquí non ten xeito.

       

Esta é a cita na que Martín Sarmiento no Coloquio en mil duascentas coplas galegas nos fala das moiñeiras, a referencia documental máis antiga da que dispoñemos. No século XVII circulaba pola Península Ibérica un baile coñecido como 'gaita galega', que sería o antecedente da muiñeira. Un traballo de Julio Alonso Monteagudo revela estas e outras curiosidades dignas de mención.

Podes ver unha entrevista co investigador no seguinte enlace do programa ZIG ZAG da CRTVG