COMISIÓN POLA RECUPERACIÓN DA TOPONIMIA DO BIERZO

A MESA DAS ARELAS DE SARMIENTO 2025 

Intervención do Anderson, Alcalde de Vilafranca na charla Toponimia do Bierzo Occidental do 9 de marzo no Teatro de Vilafranca do Bierzo. 

Seguindo a filosofía de Martín Sarmiento o pasado día 9 de marzo constituímos a Comisión para a Recuperación da Toponimia do Bierzo, que se presentou como primeiro acto cunha charla sobre a Toponimia Berciana que impartiu o especialista berciano, nado en Ponferrada, Fernando Cabeza Quiles.

 O obxectivo central é a recuperación da microtoponimia, reunindo iniciativas de distintos concellos do Bierzo Oeste, (algunhas delas están en marcha) e poder chegar a xeolocalizar a toponimia recollida usando unha aplicación sinxela (xa usada en Galicia Nomeada) á que se pode acceder a través de móbiles e ordenadores. Precisamente de cara a lograr esta meta, demos un segundo paso que foi na Mesa de Traballo coas autoridades que apoian e colaboran coas Xornadas Martín Sarmiento (Cacabelos 10 de marzo), ao propoñer que o Consello Comalcal do Bierzo encabece as solicitudes pertinentes da alcaldesa de Cacabelos e dos alcaldes de Carucedo, Corullón e Vilafranca  ante as entidades responsables que deben conceder os permisos precisos para dar acceso público á xa citada ferramenta tecnolóxica, que son tanto autoridades de Galicia, Xunta de Galicia e Real Academia Galega, como da Junta de Castilla e León.    

Fernando Cabeza Quiles comezando a súa alocución

Intervención do especialista Fernando Cabeza Quiles

Coloquio na parte final da charla

Mesa de traballo coas administraciois da Junta de Castilla e León a Xunta de Galicia e Consello Comarcal, colaboradores das Xornadas Martín Sarmiento,
 o 10 de marzo (Cacabelos)

IRMANAMENTO ANTONIO FERNÁNDEZ MORALES E ROSALÍA DE CASTRO

 ACTO INAUGURAL DAS XVII XORNADAS MARTÍN SARMIENTO 2025

UNHA FIGUEIRA DA IRMANDADE

Convocadas as XVII XORNADAS MARTÍN SARMIENTO

 

AS XVII XORNADAS SARMIENTO EN VILAFRANCA

RECUPERAR A TOPONIMIA DO BIERZO OCCIDENTAL, Fernando Cabeza Quiles

O próximo domingo 9 de marzo en Vilafranca do Bierzo celebramos o inicio da décimo sétima edición das Xornadas Martín Sarmiento cunha actividade moi especial: RECUPERAR A TOPONIMIA DO BIERZO OCCIDENTAL. Xa abordaramos o transcendental asunto da toponimia noutras ocasiois, pero nestes últimos anos dúas circunstancias cambiaron a nosa mirada sobre este apartado esencial do noso patrimonio lingüístico e cultural. A crise do  rural está producíndose a pasos de xigante e con ela avanza a perda inexorable da nosa microtoponimia; isto fai máis urxente recollela. Por outro lado as novas tecnoloxías puxeron nas nosas maos ferramentas mui útiles para poder rexistrar in situ os topónimos para que estean automaticamente xeolocalizalos. Logo facendo da urxencia unha oportunidade queremos poñer en marcha unha iniciativa de recuperación da toponimia do Bierzo, concello a concello convertendo esta iniciativa nunha actividade colectiva e divulgativa. Para iniciar este proxecto procuramos as indicaciois dun asesor, un especialista nacido no Bierzo, Fernando Cabeza Quiles. Unha charla divulgativa será pois o punto de partida. O acto terá lugar no Teatro “Enrique Gil” ás 19,00 horas e esperamos poder constituír a seguir unha Comisión de traballo que logo co apoio de distintas instituciois dean corpo a este novo proxecto tan acorde coa filosofía de traballo do Padre Sarmiento, cuxo natalicio festexamos así na súa vila natal.  

De todo os xeitos a Xornadas terán un acto inaugural cun forte carácter simbólico como é o de unir dalgún xeito as figuras que cantaron e publicaron en galego no Bierzo Ensayos poéticos en dialecto berciano (1861) e en Galicia Cantares gallegos (1863) cun acto emotivo de irmandade simbolizado na plantación dunha figueira da Casa de Rosalía de Castro en Cacabelos.

 ENCONTRO ESCOLAR DO GALEGO DO BIERZO

PREMIO MORALES EN CACABELOS 

O luns 10 de marzo en Cacabelos celebraremos o Día do Galego nos Centros Docentes do Bierzo. Nesta edición o alumnado do Programa de Promoción do Galego nos centros escolares bercianos concluirá un traballo inaugurado coa Vª convocatoria do Premio Morales que xiraba ao redor do poema: O Entroido. Despois da elaboración dun calendario como ferramenta didáctica estes versos van ser recreados no cine Faba de Cacabelos a través da proposta realizada polo grupo Alegría Berciana. Ademais de coñecer as nosas tradiciois avanzamos así no futuro da lingua na comarca cunha actividade participativa e lúdica.   Antonio Fernández Morales, autor ligado a esta vila berciana de Cacabelos, onde viviu e está soterrado, é o cantor por excelencia do galego do Bierzo, será un dos centros de interese destes intercambios didácticos e lúdicos das Xornadas Martín Sarmiento para alumnos/as vidos de distintos centros de ensino de todo o Bierzo. O outro tema que pretendemos abordar é o das cantareiras e a tradición oral que serán homenaxeadas esta ano con motivo do Día das Letras Galegas. Temos a certeza de que máis aló das aulas este sentimento estámosllo a contaxiar a outros sectores da sociedade berciana que perciben que vai sendo hora de mellorar o acordo de Promoción da Lingua Galega que leva 23 anos aplicándose e reclama maior atención e un novo pulo.

Na primeira parte do acto de xeito exclusivo para os alumnos/as de secundaria actualizaremos a iniciativa do Mego das Palabras que puxemos en marcha o curso pasado por estas datas a partir da presentación do Dicionario do Galego do Bierzo de Sara Rodríguez e das novas secciois da web: WWW.OGALEGONOBIERZO.ORG. Como remate da celebración tras da intervención das autoridades que subvencionan e apoian o evento farase a convocatoria da VIª edición dos Premio Morales do 2026.

A Comisión Cultural “Martín Sarmiento” de Vilafranca, os centros docentes do Programa do Galego na comarca, a Real Academia Galega, as autoridades educativas autonómicas, entes culturais como O Fiandón Berciano e o Instituto de Estudios Bercianos, alcaldes do Bierzo e o seu Consello Comarcal manterán un encontro de traballo de cara a programar outras iniciativas coa fin de seguir abrindo novos espazos para o galego no Bierzo.

PROGRAMA DE ACTOS

Domingo 9 de marzo

 Ás 12 horas.  Plantación da Figueira de Rosalía en Cacabelos coa presenza de Anxo Angueira, presidente da Casa Museo de Rosalía de Castro en Padrón. Intervirán as Cantareiras de Arnado e a Escola de gaitas de Vilafranca do Bierzo.

 

Ás 19,00 horas, Teatro “Enrique Gil” de Vilafranca:

Charla das Arelas de Sarmiento co  titulo:                   

 RECUPERAR A TOPONIMIA DO BIERZO OCCIDENTAL 

que impartirá o especialista Fernando Cabeza Quiles, acompañado de Raúl Ochoa do Filandón berciano e Héctor Silveiro da Comisión Cultural Martín Sarmiento.

Luns 10 de marzo, 

a partir das 9,30  no Cine Faba en Cacabelos

 1.ª SESIÓN MATINAL SECUNDARIA :  

9,30   APERTURA DO INTERCAMBIO DE SECUNDARIA:  Actualización do Mego das Palabras e das novas secciois da Páx. WEB: WWW.OGALEGODOBIERZO.ORG co Dicionario do Galego do Bierzo de Sara Rodríguez.

Asistirán os alumnos/as do Programa de Galego de SECUNDARIA dos centros:  

IES Padre Sarmiento (Vilafranca)                                                  

IES Bergidum Flavium (Cacabelos)

IES Europa (Ponferrada)

          IES Virgen de la Encina. (Ponferrada)

           Alumnos/a de Galego da EOI de Ponferrada.

O ENTROIDO BERCIANO E MÚSICA E EVOLUCIÓN

10,30: CO ALUMNADO DE PRIMARIA:  Representación  viva do poema O ENTROIDO de Antonio Fernández Morales a partir da proposta realizada polo grupo folclórico e cultural Alegría Berciana, dirixida por Rafael Busto.

ACTO DE ENTREGA DE PREMIOS DA Vª EDICIÓN DOS PREMIOS ANTONIO FERNÁNDEZ MORALES

 Intervirán as entidades e autoridades organizadoras desta IV Edición que ademais de facer entrega dos premios  presentarán as novas secciois da WEB: OGALEGONOBIERZO.ORG e anunciarán a convocatoria da V edición dos Premios Morales.

 A CONVOCATORIA DA Vª EDICIÓN DOS PREMIOS MORALES PARA A PROMOCIÓN DA LINGUA GALEGA NO BIERZO, coa colaboración das autoridades e entes que tamén contribúen á posta en marcha das presentes Xornadas.

 

11,30: ACTUACIÓN PARA O ALUMNADO DO PROGRAMA DE PROMOCIÓN DO GALEGO NO BIERZO

CONCERTO DIDÁCTICO “MÚSICA E EVOLUCIÓN” de Pablo Carpintero e Rosa Sánchez.

 Actuaciois subvencionadas pola Secretaría Xeral de Política Lingüística da Consellaría de Cultura e Turismo da Xunta de Galicia. 

Asisten alumnos/as dos centros de PRIMARIA de:

CEIP San Lorenzo de Brindis de Vilafranca,

CEIP da Quinta Angustia de Cacabelos,

CEIP Valentín García Yebra de Ponferrada,

CEIP Compostilla de Ponferrada,

CEIP Jesús Maestro de Ponferrada,

CEIP San Ildefonso  de Camponaraia,

CEIP Virgen del Carmen de Ponferrada,

CEIP Toral de Meraio,

CEIP M.L.Ucieda de Toural dos Vados,

CRA Carucedo,                                                                                         

CRA Cubillos do Sil,

CRA Ximena Muñiz de Corullón,

CRA Ponte de Domingo Flórez

 

MESAS DE TRABALLO

Día 9 de marzo en VILAFRANCA (Salón de plenos do Concello)

-         Proposta de creación dunha Comisión para a Recuperación da Toponimia do Bierzo. A Comisión Cultural Martín Sarmiento de Vilafranca coordina unha iniciativa aberta á participación de colectivos e da cidadanía para a recuperación da toponimia local e a súa xeolocalización.  

 

Día 10 de marzo en  CACABELOS  (Salón de actos do MARCA)

1º CONVOCATORIA DA VIª EDICIÓN DOS PREMIOS MORALES PARA A PROMOCIÓN DA LINGUA GALEGA NO BIERZO E SANABRIA coa colaboración das autoridades e entes que tamén contribúen á posta en marcha das presentes Xornadas.

 

2º PROPOSTAS DA COMISIÓN CULTURAL MARTÍN SARMIENTO. Trátase dun encontro de docentes, autoridades educativas, Real Academia Galega, administraciois e asociaciois culturais bercianas para realizar un seguimento das actividades levadas a cabo e concretar novos compromisos coa lingua galega no Bierzo, entre outros a elaboración do borrador dun convenio de colaboración entre a Real Academia Galega e o Consello Comarcal  e outras entidades culturais do Bierzo.

O ILC edita unha Unidade didáctica para o galego do Bierzo

O Instituto Leonés de Cultura, órgano dependente da Deputación Provincial de León está a realizar algúas iniciativas a prol do galego do Bierzo como estas Unidades Didácticas. 

De cuando en vez sobe á rede vídeos tamén relacionados co patrimonio lingüístico: 

Toponimia e Sarmiento: Antas de Ulla

 E deixou dito Sarmiento: ...Muitos lugares tomaron o seu nome da disposición dun penedo...!

PARA O MEGO DAS PALABRAS: MULICEIRO/ ESMURICEIRO

Nese tempo de lecer que sempre temos no vrao, nese pracer que supón a relectura que permite entrar na inmensa paneira de palabras que gardamos no Bierzo, abrimos de novo un libro de Aquilino Poncelas Abella,  O mestro púxose louco (1995) e eilí estaba esta curiosa palabra que hoxe traemos eiquí para comentar e propoñer a súa inclusión na próxima edición do Dicionario do Galego do Bierzo de Sara Rodríguez. 

Tempo de muliceiro,

castañas no ouriceiro.

 Son palabras da tradición oral que reproduce Aquilino neste libro da memoria da súa Teixeira natal na Somoza berciana que o autor atrapa maxistralmente para perpetuala. Este refrán é unha cita inicial coa que comeza a parte primeira que leva por título, A Autonada.

Pousemos a nosa atención xa sobre a palabra a comentar: Muliceira/o. É un adxectivo asociado habitualmente nos refrais a unha categoría de tempo suave. Nolo lembraba tamén así o profesor Xésus Ferro Ruibal nun deses microprogramas titulados Ben falado da TV Galega que dedicou ao Bierzo. (a partires do minuto 2,12 e seguintes)

 

No refraneiro popular é costume acompañar os meses do ano con adxectivos que gardan relación co seu carácter metereolóxico, ou ben, cos traballos asociados a cada tempo.  Neste caso, o citado por Aquilino, tempo de muliceiro, alude ao tempo das castañas, a autonada, á vez que o refrán, sen concretar o mes, menciona un deses traballos a realizar, preparar a ouriceira (cercado de pedra nos soutos onde se depositan as castañas aínda nos seus ourizos para maduraren).

 Pero o adxectivo pode ser empregado noutros meses. Especialmente o de febreiro que adoita no Bierzo galego falante ser acompañado deste adxectivo raro noutros territorios. De feito a palabra muliceira/o ou  na súa variante esmuriceira/o, non se atopa facilmente en vocabularios, dicionarios e léxicos especializados nas linguas do Bierzo (aparecen iso si verbos asociables a este adxectivo:  mulir, esmolecer, mesmo esmorecer.

Hai un verbo mulir que tamén poderíamos poñer en relación co noso adxectivo, é a acción de preparar a cama con vexetais como a carqueixa nas cortes do gando. Aquilino Poncelas cóntao así  falando da autonada : ...viña tamén o tempo da arrinca de patacas, de bota-lo gado ó prado, de acarrear carquixos pra mulir-las cortes e outras faenas máis...

Este verbo que recolle xa o Dicionario do Galego do Bierzo como o da propia Academia Galega seguramente é o que dá orixe ao noso adxectivo. Pero o adxectivo que significa brando e de pouca enerxía en galego nos dicionarios de galego é mol. Ademais un substantivo que recolle tamén o dicionario da RAG que é moleza presenta tres acepciois: Calidade de mol, falta de enerxía, de forzas, vigor, ou tamén molicie e molura (preguiza, gusto pola comodidade, falta de vontade para traballar...).

Unha traseira testemuña, esta vez procedente do Refraneiro berciano do vilafranquín Santiago Castelao, trae da mao unha posible variante do noso muliceiro. 

Xaneiro xabreiro,

febreiro esmuriceiro...

Este esmuriceiro presenta un par de pequenos, pero significativos cambios. O reforzo prefixal do es- e no lexema –muric-   un r- en lugar dun l- o que nos fai pensar de inmediato noutro verbo que ademais do Dicionario de Galego do Bierzo, aparece en muitos outros traballos de lexicografía como esmorecer/ esmourecer (no Léxico y Literatura de tradición oral de las Médulas de Fernando Bello Garnelo) cun significado de debilitarse, murcharse, perder vigor,  en sentido figurado sería suavizarse, mesmo ser preguiceiro.    Parece logo haber na fala popular un certo transvase de significados pola semellanza entre estes dous verbos esmorecer  e estoutro: esmolecer, emolecer ou amolecer: abrandar que permitiría que ambos adxectivos, muliceiro e esmuriceiro  acompañen como cualificativos ao mes de febreiro e veñan significar algo mui semellante.

PARA O MEGO DAS PALABRAS: LUSCO E FUSCO

Solpor nas Médulas á espera do luscofusco 

 Iremos colgando neste blog algúas palabras e expresiois que contribúan a lograr ese reto que nos propuxemos na última edición das Xornadas Martín Sarmiento que denominamos O MEGO DAS PALABRAS, que consiste en recoller 1000 novos vocablos para sumar ás xa 15000 entradas que ten o Dicionario do Galego do Bierzo ese magnífico traballo, espléndido agasallo que realizou Sara Rodríguez de Carracedelo.

LUSCOFUSCO

Nun refrán recollido no Refranero berciano por Santiago Castelao algo me chamou a atención e sentín que podería ser (ou que sempre é) posible e válida outra interpretación. Imos ao caso. Di o refrán recollido aos falantes da contorna polo autor citado:

Entre que busco e fusco non atopo o que busco.

 Nada máis ler este dito a miña cabeza viaxou axiña cara á máxica palabra composta do lusco-fusco. Digo máxica porque ese “entre lusco e fusco” fai referencia sempre ao anoitecer, ao momento xusto no que se vai a luz do día para dar paso ás sombras.  Dito isto, volvamos ao refrán. Para empezar este refrán berciano invítanos como mínimo a incluír fusco, como sinónimo de escuro e sombrio no noso Dicionario do Galego do Bierzo, algo que aconsella facer de xeito inapelable esta testemuña de tradición oral.  Pero indo a unha lectura máis atenta cabería a posibilidade de atoparmos cunha variante do mesmo refrán na que en lugar do primeiro busco (palabra que volve a aparecer en reiteración un tanto estraña), colocásemos a palabra lusco. A preposición entre (que sempre precede a frase galega entre lusco e fusco)  parece que pide ese troque doado, tan só cambiando a primeira letra da palabra busco> lusco. Con este leve cambio lonxe de danar o sentido do refrán, máis ben ao contrario, refórzase o seu significado. Logo esta locución adverbial ben podería entrar tamén, un pouco con calzador, no noso Dicionario do Galego do Bierzo, facéndolle unha concesión a un posible despiste ou erro de transcrición do seu recolector, poñendo en valor o xa engadido, sen escrúpulos e incuestionable, da palabra fusco.  

A palabra lusco como adxectivo na RAG é sinónima nunha das acepciois de birollo, pero como substantivo masculino (pode aparecer tamén como lusque) ten unha acepción relacionada coa luz crepuscular, tenue previa ao se cerrar a noitiña.

Como complemento escuitemos a seguir á académica Ledo Andión falar da diferenza entre o solpor e o luscofusco.