SARMIENTO como pioneiro na recolleita da nosa tradición oral

Acto do Día das Letras 2025 no que cantaron As Tanxugueiras

 

En Galicia as mulleres non son soamente poetas senón músicas naturais. En Castela e Portugal e outras provincias os homes son os que compoñen as coplas e inventan os tons e aires e así se ve que neste xénero das coplas populares falan os homes coas mulleres.No meu país é ao contrario, na maior parte falan as mulleres cos homes e é por que elas son as que compoñen as coplas e elas mesmas inventan os tons  e os aires que han de cantar. 

                                    Martín Sarmiento en  Memorias para la historia de la poesía y poetas españoles

Antón Santamarina no Plenario extrordinario
con motivo do Día das Letras Galegas 2025

Sarmiento ocupa unha posicion destacable ao ser o primeiro en recoller a tradición oral galega e polo tanto a abrir unha vía de traballo e instaurar un modelo de achegamento e de identidade que hoxe segue sendo referencial como indicou Antón Santamarina na súa charla sobre a cultura da oralidade

A FALA DE VALDEORRAS E DO BIERZO

 

Celebrouse en Valdeorras unha inciativa para a creación dun Dicionario do galego da comarcar na que o Bierzo estivo presente na persoa de Sara Rodríguez, autora do Dicionario do Galego do Bierzo. Trátase dunha iniciativa que promove a Fundación Florencio Delgado Gurriarán e que resulta de sumo interese para a campaña de recolleita activa que no Bierzo denominamos O Mego das Palabras.  

AS MESAS DE TRABALLO DAS XORNADAS: REFORMA DO PROGRAMA DO GALEGO E RECUPERACIÓN DA TOPONIMIA

AS ARELAS DE SARMIENTO 

 Con este título das arelas de Sarmiento poñemos en marcha iniciativas e propostas no transcurso das Xornadas Martín Sarmiento. As dúas Mesas de Traballo que se realizaron, unha en Vilafrnca e a outra en Cacabelos,  xiraron arredor de dúas cuestiois: A recuperación toponímica e a reforma do Programa do Galego nos centros escolares do Bierzo.

A MESA DE TRABALLO EN CACABELOS 

Reunidos no Salón de plenos do Concello de Cacabelos as entidades organizadoras e administraciois colaboradoras da presente edición das XVII XORNADAS MARTÍN SARMIENTO tivo lugar unha MESA DE TRABALLO na que abordamos, a petición da Comisión Cultural Martín Sarmiento, dúas preocupaciois que sintetizamos, pola súa urxencia e importancia, tras unha breve exposición de motivos, en dúas solicitudes, unha referente á Toponimia  e a referida ao Programa de Promoción do Galego nos centros escolares do Bierzo que detallamos a seguir: 

1ª SOLICITUDE SOBRE A RECUPERACIÓN DA TOPONIMIA BERCIANA

A Comisión Cultural Martín Sarmiento solicita, tras as Mesas de Traballo das XVII XORNADAS MARTÍN SARMIENTO, a primeira reunida o 9 de marzo pasado en Vilafranca do Bierzo na que se constituíu a Comisión de Recuperación da Toponimia do Bierzo e na que, con carácter de urxencia,  se acordou trasladar a presente solicitude para a seguinte Mesa de Traballo, a do 10 de marzo que tivo lugar en Cacabelos, na que estaban presentes a alcaldesa de dito municipio, Irene González,  Anderson Batista, alcalde de Vilafranca e Gustavo Montero, o tenente alcalde de Corullón e o Presidente do Consello Comarcal do Bierzo Olegario Ramón, Valentín García Gómez e Lourdes Batán Aira, secretario xeral e subdirectora da Secretaria  Xeral de Política Lingüística da Xunta de Galicia, Melina Rellán Barreiro, xefa de sección do Servicio de Ordenación y Equidad Educativa, en representación da Dirección General da Junta de Castilla y León, o inspector de educación en representación da dirección provincial de educación de León, Francisco Javier López Álvarez, ademais dos  representantes das entidades colaboradoras do evento que asinan este escrito no que, entre outros asuntos, se lles presentou a iniciativa da presente solicitude que  quedamos de redactar e formalizar para remitir tanto á Secretaría Xeral de Política Lingüística, á Presidencia da Real Academia Galega como ao Presidente do Consello Comarcal coas seguintes demandas.

Dada,  por un lado, a existencia dunha aplicación como GALICIA NOMEADA iniciativa conxunta da Xunta de Galicia e a Real Academia Galega, que se presentou xa no Bierzo no Concello de Carucedo, aplicación realmente útil para unha recuperación áxil e eficaz da microtoponimia e estando en disposición de comezar un traballo de recuperación toponímica de gran calado na comarca do Bierzo, tendo presente que conta co apoio dos gobernos municipais que veñen colaborando anualmente coas Xornadas Martín Sarmiento e o respaldo do propio Presidente do Consello Consello Comarcal, a través do que pretendemos canalizar a xestión desta solicitude,  quixeramos facer posible que dita aplicación sexa factible utilizala na nosa comarca cubertos os requisitos legais pertinentes e para que isto se leve a cabo solicitamos que:

-          Que os receptores desta solicitude realicen as xestiois oportunas primeiro para identificar cal é o organismo responsable na Junta de Castilla y León da xestión e uso das ortofotos do territorio para un proxecto de xeolocalización de topónimos a través do móbil como o denominado GALICIA NOMEADA da que son responsables a Secretaría Xeral de Política Lingüística da Xunta de Galicia e a propia Real Academia Galega.

-          Que se lle comuniquen a dito organismo as vantaxes que suporía a incorporación ou clonación da iniciativa de GALICIA NOMEADA para o territorio berciano especialmente rico en toponimia, como acontece con todo o territorio noroccidental da península polas circunstancias orográficas e xeográficas que posúe e que derivou nun tipo de poboamento numeroso e pouco disperso.

-          Que se lle solicite a dito organismo competente unha reunión para explicar en detalle como e cando sería posible a posta en marcha deste proxecto de recuperación que pretendemos dadas as súas eminentes vantaxes, tendo en conta a urxencia ante a agudizada desruralización que sofren moitos concellos desta comarca. A esta reunión invitaríase, se lle parece pertinente, tanto a Xunta de Galicia como a RAG, para que se estude conxuntamente e do xeito máis áxil posible unha das seguintes opciois:

a)       Clonar a aplicación de GALICIA NOMEADA para o territorio berciano, leonés ou da comunidade na súa integridade.

b)       Incorporar á aplicación galega un apartado denominado TOPONIMIA BERCIANA coas ortofotos do territorio do Bierzo.

        Desexando obter unha resposta favorable, agardando que o compromiso adquirido na Mesa de Traballo da XVII Xornadas Martín Sarmiento chegue a bon porto e podamos, o máis axiña posible, iniciar o proxecto de recuperación da toponimia do Bierzo coa posta en marcha da citada aplicación, asinamos a presente solicitude esperanzados e cun sincero agradecemento adiantado por dar un paso tan importante na documentación e xeolocalización dos nomes de lugar, parte substancial da nosa riqueza patrimonial.

2ª SOLICITUDE DUNHA REUNIÓN EXTRAORDINARIA DA COMISIÓN DE SEGUIMENTO DO PROGRAMA DE PROMOCIÓN COAS ENTIDADES QUE VEÑEN CONVOCANDO AS XORNADAS MARTÍN SARMIENTO PARA  ABORDAR O DEBATE  DUNHA REFORMA E MELLORA DE DITO PROGRAMA QUE PERMITA FALAR DUNHA TOTAL CONSOLIDACIÓN DO MESMO.

REFORMA PARA A MELLORA E CONSOLIDACIÓN DO PROGRAMA NO SEU 25 ANIVERSARIO

A aposta das familias da comunidade educativa berciana polo Programa é, como reiteramos, o máis relevante e positivo da intrahistoria do mesmo polo que, neste aspecto, podemos falar dun éxito. Pero non é ouro todo o que reloce, xa citamos unha cantidade de eivas e obstáculos presentes e persistentes que esperan ser tratados con determinación política, solucionados sen causar ningún trauma especial no eido educativo do Bierzo, porque é a inmensa maioría da Comunidade quen está apostando certamente polo mantemento e ampliación do mesmo.

Non podemos actuar reiteradamente como se non se visen esa chea de situaciois mellorables todas,  que, lonxe de consolidar o programa e facilitar o aumento da matrícula, (especialmente na Secundaria),  provocan unha baixa de matriculas posibles en lugar dun incremento notable, ademais do desprestixio público e, o máis grave, a enquistamento de condiciois inxustificables no horario extraoficial que afecta ás familias e alumnado que apostou desde o principio polo programa, falamos de novo do alumnado da Secundaria e Bacharelato, ou o feito de que non sexan todos os centros adscritos atendidos para poder proseguir co programa nos IES correspondentes, xa que o seu sería que todos os IES bercianos o ofertasen, como xa dixemos.

As limitaciois e precariedades citadas que se estenden tamén aos propios docentes do Programa que seguen sen departamento propio e sen a coordinación necesaria para ser máis eficaces e unha mellora de contidos aproveitando a experiencia que estes 23 anos xa outorgan.  A perda de falantes que o galego no Bierzo tamén sofre, precisa de políticas decididas e non ancoradas nos mínimos, navegar na naturalidade coa que os bercianos/as asumen a presenza do galego no ensino. Ese é o espírito da presente solicitude, das melloras que se implementen acordes coa filosofía da Promoción e camiñar sempre cara adiante.  Cremos que o 25 aniversario pode ser un ano:

-          - No que todo o territorio oferte galego tanto en Primaria como en Secundaria.

-          -  Que os criterios para introducir nun centro o galego como optativo non impida ou disuada a ningún escolar escoller e comezar a estudar galego ou permanecer no Programa ao seu paso da Primaria para Secundaria ou o Bacharelato.

-          - Que a oferta sexa máis marcadamente lingüística en Primaria e que sexa factible estudar Lingua e Cultura Galega desde 1º da ESO para camiñar na equiparación dos dereitos lingüísticos dos españois, referímonos aos dereitos que xa existen en Galicia, comparados cos do noso territorio, onde tamén o galego é lingua propia e polo tanto son uns dereitos lingüísticos esixibles, esixencias que as autoridades educativas deben saber xestionar democraticamente acordes cunha sociedade de oportunidades e liberdade.  

-          - Que de ningunha maneira se permita dar fóra do horario lectivo esta materia, tratando ao galego por igual ao resto das materias.

-          -  Qe aumente oferta establecendo un criterio de imperativo que a administración educativa aplicaría a centros que hoxe non o imparten.

-          - No que un departamento para o galego e unha listaxe de docentes capaz de impedir que a precariedade e falta de profesores sexa algo constante, algo que desprestixia ao Programa de Promoción curso si e curso tamén.

-           - No que se poña a funcionar unha coordinación para as/os docentes da Primaria que permita mellorar os contidos na liña desa iniciación á Lingua Galega que procura o Programa. 

ENCONTROS ESCOLARES MARTÍN SARMIENTO E V- PREMIOS MORALES: O ENTROIDO

ENCONTRO CON SECUNDARIA: O MEGO DAS PALABRAS  (Cine FABA Cacabelos)

Nesta XVII edición das Xornadas Martín Sarmiento con motivo do encontro co alumnado de Secundaria dos IES que imparten o Programa do Galego fixemos un seguimento da iniciatva que puxemos en marcha o curso pasado a partir da publicación do Dicionario do Galego do Bierzo de Sara Rodríguez, para o que contamos coa presenza da propia autora que invitou aos centros presentes a proseguir coa recolleita de palabras, tras analizar algúas das achegas que se fixeron. 

ENCONTRO CON PRIMARIA: V-PREMIOS MORALES

A seguir demos a benvida a unha parte dos alumnas/os de 11 centros de Primaria que imparten tamén o Programa de Galego  que foron recibidos pola comparsa do Entroido Berciano do Grupo de Alegría Berciana que tivo a ben a compañarnos. Este grupo folclórico leva anos representando esta escena das nosas tradiciois partindo do poema de Antonio Fernández Morales titulado o Entroido que era  precisamente o motivo escollido para os V Premios Morales, que se concretou coa edición dun calendario con debuxos dos distintos centros participantes e textos do longo poema do autor dos Ensayos poéticos en dialecto berciano. Entregáronse para cada centro a ninas e nninos autores das ilustraciois lotes de calendarios editados por Ediciois Positivas e tras unha alocución das autoridades educativas e políticas presentes o alumnado do Programa de Galego tivo ocasión de escuitar, aprender e divertirse con Música e Evolución concerto didáctico de Pablo Carpintero e Rosa Sánchez que desenvolveron sobre os Instrumentos, cantigas populares e a súa evolución. 

COMISIÓN POLA RECUPERACIÓN DA TOPONIMIA DO BIERZO

A MESA DAS ARELAS DE SARMIENTO 2025 

Intervención do Anderson, Alcalde de Vilafranca na charla Toponimia do Bierzo Occidental do 9 de marzo no Teatro de Vilafranca do Bierzo. 

Seguindo a filosofía de Martín Sarmiento o pasado día 9 de marzo constituímos a Comisión para a Recuperación da Toponimia do Bierzo, que se presentou como primeiro acto cunha charla sobre a Toponimia Berciana que impartiu o especialista berciano, nado en Ponferrada, Fernando Cabeza Quiles.

 O obxectivo central é a recuperación da microtoponimia, reunindo iniciativas de distintos concellos do Bierzo Oeste, (algunhas delas están en marcha) e poder chegar a xeolocalizar a toponimia recollida usando unha aplicación sinxela (xa usada en Galicia Nomeada) á que se pode acceder a través de móbiles e ordenadores. Precisamente de cara a lograr esta meta, demos un segundo paso que foi na Mesa de Traballo coas autoridades que apoian e colaboran coas Xornadas Martín Sarmiento (Cacabelos 10 de marzo), ao propoñer que o Consello Comalcal do Bierzo encabece as solicitudes pertinentes da alcaldesa de Cacabelos e dos alcaldes de Carucedo, Corullón e Vilafranca  ante as entidades responsables que deben conceder os permisos precisos para dar acceso público á xa citada ferramenta tecnolóxica, que son tanto autoridades de Galicia, Xunta de Galicia e Real Academia Galega, como da Junta de Castilla e León.    

Fernando Cabeza Quiles comezando a súa alocución

Intervención do especialista Fernando Cabeza Quiles

Coloquio na parte final da charla

Mesa de traballo coas administraciois da Junta de Castilla e León a Xunta de Galicia e Consello Comarcal, colaboradores das Xornadas Martín Sarmiento,
 o 10 de marzo (Cacabelos)

IRMANAMENTO ANTONIO FERNÁNDEZ MORALES E ROSALÍA DE CASTRO

 ACTO INAUGURAL DAS XVII XORNADAS MARTÍN SARMIENTO 2025

UNHA FIGUEIRA DA IRMANDADE

Convocadas as XVII XORNADAS MARTÍN SARMIENTO

 

AS XVII XORNADAS SARMIENTO EN VILAFRANCA

RECUPERAR A TOPONIMIA DO BIERZO OCCIDENTAL, Fernando Cabeza Quiles

O próximo domingo 9 de marzo en Vilafranca do Bierzo celebramos o inicio da décimo sétima edición das Xornadas Martín Sarmiento cunha actividade moi especial: RECUPERAR A TOPONIMIA DO BIERZO OCCIDENTAL. Xa abordaramos o transcendental asunto da toponimia noutras ocasiois, pero nestes últimos anos dúas circunstancias cambiaron a nosa mirada sobre este apartado esencial do noso patrimonio lingüístico e cultural. A crise do  rural está producíndose a pasos de xigante e con ela avanza a perda inexorable da nosa microtoponimia; isto fai máis urxente recollela. Por outro lado as novas tecnoloxías puxeron nas nosas maos ferramentas mui útiles para poder rexistrar in situ os topónimos para que estean automaticamente xeolocalizalos. Logo facendo da urxencia unha oportunidade queremos poñer en marcha unha iniciativa de recuperación da toponimia do Bierzo, concello a concello convertendo esta iniciativa nunha actividade colectiva e divulgativa. Para iniciar este proxecto procuramos as indicaciois dun asesor, un especialista nacido no Bierzo, Fernando Cabeza Quiles. Unha charla divulgativa será pois o punto de partida. O acto terá lugar no Teatro “Enrique Gil” ás 19,00 horas e esperamos poder constituír a seguir unha Comisión de traballo que logo co apoio de distintas instituciois dean corpo a este novo proxecto tan acorde coa filosofía de traballo do Padre Sarmiento, cuxo natalicio festexamos así na súa vila natal.  

De todo os xeitos a Xornadas terán un acto inaugural cun forte carácter simbólico como é o de unir dalgún xeito as figuras que cantaron e publicaron en galego no Bierzo Ensayos poéticos en dialecto berciano (1861) e en Galicia Cantares gallegos (1863) cun acto emotivo de irmandade simbolizado na plantación dunha figueira da Casa de Rosalía de Castro en Cacabelos.

 ENCONTRO ESCOLAR DO GALEGO DO BIERZO

PREMIO MORALES EN CACABELOS 

O luns 10 de marzo en Cacabelos celebraremos o Día do Galego nos Centros Docentes do Bierzo. Nesta edición o alumnado do Programa de Promoción do Galego nos centros escolares bercianos concluirá un traballo inaugurado coa Vª convocatoria do Premio Morales que xiraba ao redor do poema: O Entroido. Despois da elaboración dun calendario como ferramenta didáctica estes versos van ser recreados no cine Faba de Cacabelos a través da proposta realizada polo grupo Alegría Berciana. Ademais de coñecer as nosas tradiciois avanzamos así no futuro da lingua na comarca cunha actividade participativa e lúdica.   Antonio Fernández Morales, autor ligado a esta vila berciana de Cacabelos, onde viviu e está soterrado, é o cantor por excelencia do galego do Bierzo, será un dos centros de interese destes intercambios didácticos e lúdicos das Xornadas Martín Sarmiento para alumnos/as vidos de distintos centros de ensino de todo o Bierzo. O outro tema que pretendemos abordar é o das cantareiras e a tradición oral que serán homenaxeadas esta ano con motivo do Día das Letras Galegas. Temos a certeza de que máis aló das aulas este sentimento estámosllo a contaxiar a outros sectores da sociedade berciana que perciben que vai sendo hora de mellorar o acordo de Promoción da Lingua Galega que leva 23 anos aplicándose e reclama maior atención e un novo pulo.

Na primeira parte do acto de xeito exclusivo para os alumnos/as de secundaria actualizaremos a iniciativa do Mego das Palabras que puxemos en marcha o curso pasado por estas datas a partir da presentación do Dicionario do Galego do Bierzo de Sara Rodríguez e das novas secciois da web: WWW.OGALEGONOBIERZO.ORG. Como remate da celebración tras da intervención das autoridades que subvencionan e apoian o evento farase a convocatoria da VIª edición dos Premio Morales do 2026.

A Comisión Cultural “Martín Sarmiento” de Vilafranca, os centros docentes do Programa do Galego na comarca, a Real Academia Galega, as autoridades educativas autonómicas, entes culturais como O Fiandón Berciano e o Instituto de Estudios Bercianos, alcaldes do Bierzo e o seu Consello Comarcal manterán un encontro de traballo de cara a programar outras iniciativas coa fin de seguir abrindo novos espazos para o galego no Bierzo.

PROGRAMA DE ACTOS

Domingo 9 de marzo

 Ás 12 horas.  Plantación da Figueira de Rosalía en Cacabelos coa presenza de Anxo Angueira, presidente da Casa Museo de Rosalía de Castro en Padrón. Intervirán as Cantareiras de Arnado e a Escola de gaitas de Vilafranca do Bierzo.

 

Ás 19,00 horas, Teatro “Enrique Gil” de Vilafranca:

Charla das Arelas de Sarmiento co  titulo:                   

 RECUPERAR A TOPONIMIA DO BIERZO OCCIDENTAL 

que impartirá o especialista Fernando Cabeza Quiles, acompañado de Raúl Ochoa do Filandón berciano e Héctor Silveiro da Comisión Cultural Martín Sarmiento.

Luns 10 de marzo, 

a partir das 9,30  no Cine Faba en Cacabelos

 1.ª SESIÓN MATINAL SECUNDARIA :  

9,30   APERTURA DO INTERCAMBIO DE SECUNDARIA:  Actualización do Mego das Palabras e das novas secciois da Páx. WEB: WWW.OGALEGODOBIERZO.ORG co Dicionario do Galego do Bierzo de Sara Rodríguez.

Asistirán os alumnos/as do Programa de Galego de SECUNDARIA dos centros:  

IES Padre Sarmiento (Vilafranca)                                                  

IES Bergidum Flavium (Cacabelos)

IES Europa (Ponferrada)

          IES Virgen de la Encina. (Ponferrada)

           Alumnos/a de Galego da EOI de Ponferrada.

O ENTROIDO BERCIANO E MÚSICA E EVOLUCIÓN

10,30: CO ALUMNADO DE PRIMARIA:  Representación  viva do poema O ENTROIDO de Antonio Fernández Morales a partir da proposta realizada polo grupo folclórico e cultural Alegría Berciana, dirixida por Rafael Busto.

ACTO DE ENTREGA DE PREMIOS DA Vª EDICIÓN DOS PREMIOS ANTONIO FERNÁNDEZ MORALES

 Intervirán as entidades e autoridades organizadoras desta IV Edición que ademais de facer entrega dos premios  presentarán as novas secciois da WEB: OGALEGONOBIERZO.ORG e anunciarán a convocatoria da V edición dos Premios Morales.

 A CONVOCATORIA DA Vª EDICIÓN DOS PREMIOS MORALES PARA A PROMOCIÓN DA LINGUA GALEGA NO BIERZO, coa colaboración das autoridades e entes que tamén contribúen á posta en marcha das presentes Xornadas.

 

11,30: ACTUACIÓN PARA O ALUMNADO DO PROGRAMA DE PROMOCIÓN DO GALEGO NO BIERZO

CONCERTO DIDÁCTICO “MÚSICA E EVOLUCIÓN” de Pablo Carpintero e Rosa Sánchez.

 Actuaciois subvencionadas pola Secretaría Xeral de Política Lingüística da Consellaría de Cultura e Turismo da Xunta de Galicia. 

Asisten alumnos/as dos centros de PRIMARIA de:

CEIP San Lorenzo de Brindis de Vilafranca,

CEIP da Quinta Angustia de Cacabelos,

CEIP Valentín García Yebra de Ponferrada,

CEIP Compostilla de Ponferrada,

CEIP Jesús Maestro de Ponferrada,

CEIP San Ildefonso  de Camponaraia,

CEIP Virgen del Carmen de Ponferrada,

CEIP Toral de Meraio,

CEIP M.L.Ucieda de Toural dos Vados,

CRA Carucedo,                                                                                         

CRA Cubillos do Sil,

CRA Ximena Muñiz de Corullón,

CRA Ponte de Domingo Flórez

 

MESAS DE TRABALLO

Día 9 de marzo en VILAFRANCA (Salón de plenos do Concello)

-         Proposta de creación dunha Comisión para a Recuperación da Toponimia do Bierzo. A Comisión Cultural Martín Sarmiento de Vilafranca coordina unha iniciativa aberta á participación de colectivos e da cidadanía para a recuperación da toponimia local e a súa xeolocalización.  

 

Día 10 de marzo en  CACABELOS  (Salón de actos do MARCA)

1º CONVOCATORIA DA VIª EDICIÓN DOS PREMIOS MORALES PARA A PROMOCIÓN DA LINGUA GALEGA NO BIERZO E SANABRIA coa colaboración das autoridades e entes que tamén contribúen á posta en marcha das presentes Xornadas.

 

2º PROPOSTAS DA COMISIÓN CULTURAL MARTÍN SARMIENTO. Trátase dun encontro de docentes, autoridades educativas, Real Academia Galega, administraciois e asociaciois culturais bercianas para realizar un seguimento das actividades levadas a cabo e concretar novos compromisos coa lingua galega no Bierzo, entre outros a elaboración do borrador dun convenio de colaboración entre a Real Academia Galega e o Consello Comarcal  e outras entidades culturais do Bierzo.